Văn hóa ẩm thực chay: sự kết hợp hài hòa giữa di sản và đặc trưng dân tộc

Ăn chay là một trong những tín ngưỡng của người dân trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Dù bắt nguồn từ mục đích gì thì ăn chay đã và đang được nhiều người hưởng ứng, đón nhận, như một việc làm ý nghĩa và giàu chất nhân văn. 

Nguồn gốc xuất xứ của văn hóa ẩm thực chay

Ăn chay là một nét văn hóa cũng là xu hướng hiện đại mà nhiều người hướng đến. Ngày nay, nhiều người đã chủ động tìm hiểu về ẩm thực chay như một cách để bảo vệ sức khỏe, môi trường và động vật. Cũng có người ăn chay vì là Phật tử hay đơn giản là sở thích. Hơn nữa, những người có xu hướng ăn chay đều thay đổi lối sống, rèn luyện thân thể và sống tịnh tâm hơn nên sức khỏe ngày càng được cải thiện.

Ăn chay là gì?

Ẩm thực chay là một chế độ ăn uống nói không với những sản phẩm từ động và trong thành phần chỉ bao gồm thực vật. Một số kiểu ăn chay có thể có hoặc không những sản phẩm từ sữa, trứng, mật ong nhưng hoàn toàn không sử dụng thịt (bao gồm cả hải sản) và các bộ phận thu được từ quá trình giết mổ.

Nguồn gốc ra đời của hình thức ăn chay

Không phải tất cả những người ăn chay đều biết về nguồn gốc của hình thức ăn uống này. Dựa vào những ghi chép trong tác phẩm “Trung Quốc Phật giáo sử”, vấn đề ăn chay bắt nguồn từ vị vua Lương Võ Đế (502 - 536). Vị vua này là một người tôn sùng Đạo Phật và đã để lại rất nhiều công trình kiến tạo nên nhiều công trình độ sộ cho đất nước Trung Quốc.

Ông đã ban hành phát lệnh bắt buộc các Tăng Ni phải ăn chay một cách triệt để. Cũng từ đó, tất cả các Tăng Ni ở xứ Trung Hoa bắt đầu ăn chay cho đến ngày nay. Xuất phát từ Trung Quốc, một số quốc gia lân cận cũng bắt đầu chịu ảnh hưởng của tín ngưỡng Phật giáo điển hình như Việt Nam, Hàn Quốc, Singapore, Nhật Bản,...

Theo một nhà bác học nổi danh thế giới Albert Einstein: “Không gì ích lợi cho sức khỏe của con để có cơ hội sống lâu trên quả địa cầu này bằng cách ăn chay”. Đối với nhà thi sĩ nổi tiếng cũng là một danh họa và điêu khắc gia người Italia, Leonardo Da Vinci, ẩm thực chay chính là đạo đức của con người và tránh được những tội ác khi sát sinh những loài vật khác. Theo quan niệm cá nhân, ông nhấn mạnh những người sát sinh, không coi trọng mạng sống của các sinh vật khác thì cũng không xứng đáng là con người.

Các hình thức ăn chay hiện nay

Hiện nay, theo từng mục đích, ăn chay có các dạng như sau:

• Ăn chay Ovo - Lacto: Khẩu phần ăn chính là những sản phẩm từ thực vật và có cả trứng, sữa.
• Ăn chay Ovo: Khẩu phần ăn chính là những sản phẩm từ thực vật và có trứng nhưng không sử dụng sữa.
• Ăn chay Lacto: Khẩu phần ăn chính là những sản phẩm từ thực vật và có sữa nhưng không sử dụng trứng.
• Ăn chay bán phần là hình thức uyển chuyển, kiêng các loại thịt đỏ như bò, cừu nhưng vẫn sử dụng gia cầm, cá, các loại động vật có vỏ như tôm, cua. Người ăn chay bán phần chỉ hạn chế việc tiêu thụ thức ăn từ động vật và sử dụng thực vật để làm nguyên liệu chính trong mỗi bửa ăn hàng ngày.
• Ăn chay thuần: Khẩu phần ăn chỉ có các sản phẩm nguồn gốc thực vật, không sử dụng bất cứ thực phẩm nào từ động vật bao gồm thịt, sữa, trứng. Ngay cả những vật dụng được làm từ chế phẩm động vật như da, lông, tơ,... người ăn chay thuần cũng không được sử dụng.

Vấn đề không sử dụng thực phẩm động vật trong thành phần dinh dưỡng hàng ngày có thể dẫn đến nguy cơ thiếu hụt Vitamin B12, dẫn đến thiếu máu ác tính. Tuy nhiên, hiện nay, có nhiều cách để khắc phục tính trạng này nên người ăn chay thuần hay lựa chọn ẩm thực chay mỗi ngày (chay trường) không còn phải lo lắng.

Những đặc trưng trong văn hóa ẩm thực chay tại Việt Nam

Ăn chay đang ngày càng được nhiều người hưởng ứng không chỉ tại Việt Nam mà cả thế giới. Những nhìn nhận của mọi người về quan niệm ăn chay đã và đang dần thay đổi. Nhiều người còn kinh nể và có phần khiêm nhường trước những người ăn chay bởi đa phần họ đều giữ một tâm tịnh, ôn hòa và quan niệm sống tích cực.

Từ khi Phật giáo du nhập vào Việt Nam đã nhanh chóng được tiếp thu và phát triển. Kể từ đó, những sinh hoạt, tín ngưỡng liên quan đến Phật giáo luôn gắn liền với đời sống của người Việt.

Theo quan niệm của dân tộc Việt Nam, ăn chay là một cách để giảm bớt tội lỗi, tránh sát sinh, nuôi dưỡng đạo đức, lòng từ bi và thể hiện tình yêu thương, bình đẳng với muôn loài. Dù không phải là một người theo bất kỳ tín ngưỡng nào, người dân Việt vẫn lựa chọn ẩm thực chay như một cách để nâng cao sức khỏe và tu dưỡng chính bản thân mình.

Nhiều người chọn ăn chay chỉ đơn giản theo sở thích ăn uống, để thấy tâm hồn nhẹ nhàng hơn, cõi lòng thấy thanh thản. Đi dọc theo lãnh thổ hình chữ S, bạn sẽ lại cảm nhận những nét đặc trưng riêng về ẩm thực chay ở từng vùng miền.

Văn hóa ăn chay ở miền Bắc

Với người Bắc Bộ, các món ăn rất được chú trọng bởi những loại gia vị khác nhau, tạo nên một nét riêng không thể lẫn vào đâu. Món chay miền Bắc luôn có sự hài hòa, tinh tế, không quá cay như món Trung hay vị ngọt của Nam Bộ. Tại miền Bắc, bạn có thể dễ dàng bắt gặp những quán phục vụ ẩm thực chay ở trung tâm thủ đô hay những nơi như Phú Thọ, Ninh Bình, Thanh Hóa,...

Văn hóa ăn chay ở miền Trung

Ẩm thực chay của người miền Trung là mang một nét riêng, vừa truyền thống vừa hiện đại bởi những phương thức chế biến được biến tấu nhằm tạo ra các món ăn lạ miệng, độc đáo. Miền Trung là vùng eo của tổ quốc luôn phải hứng chịu không biết bao nhiêu thiên tai mỗi năm, chính vì vậy mà người dân nơi đây rất coi trọng từng sản vật quê hương.

Văn hóa ăn chay tại miền Trung thể hiện sự hài hòa giữa bản sắc món ăn cung đình nhã nhặn kết hợp cùng phong cách đường phố. Nói đến ẩm thực chay tại miền Trung, người dân sẽ nghĩ ngay đến các nhà hàng, quán ăn của xứ Huế. Đây là một trong những cái nôi xuất xứ về ẩm thực chay ở Việt Nam.

Văn hóa ăn chay ở miền Nam

Xuất phát từ sự cởi mở, hiếu khách của người miền Nam đã đi vào trong từng món ăn chay. Dù không có một truyền thống lâu đời như miền Bắc và miền Trung nhưng văn hóa ăn chay nơi đây lại vô cùng phong phú, đa dạng. Nói đến miền Nam thì ẩm thực chay Cần Thơ được xem như là góc thu nhỏ của cả khu vực. Hầu hết các nhà hàng chay tại đây đều phục vụ tất cả các món ăn của người Nam Bộ.

Bên cạnh đó, việc ăn chay của người Nam Bộ còn tiếp thu nền văn hóa từ các dân tộc khác như Khơme, Chăm và một phần của người Trung Hoa nên các món ăn đều mang những nét đặc trưng riêng. Sự kết hợp giữa nét truyền thống từ các vùng miền khác với một số quốc gia lân cận đã cho ra đời nền ẩm thực chay Nam Bộ độc đáo, thu hút hàng ngàn thực khách từ mọi nơi.

Tác dụng bất ngờ từ việc ăn chay

Mặc dù ăn chay được nhiều người Việt biết đến và thay thế cho những bữa mặn mỗi ngày nhưng nói đến tác dụng thì ít ai nắm hết. Những tác dụng bất ngờ từ việc ăn chay mà bạn nên biết bao gồm:

Giảm cân

Nhiều người muốn cải thiện chỉ số cân nặng sẽ ưu tiên sử dụng các loại rau, củ tự nhiên hơn các loại thực phẩm giàu protein, đạm hay chất béo. Chính vì vậy, việc ăn chay sử dụng hoàn toàn các loại thực phẩm có nguồn gốc thực vật sẽ hạn chế nguy cơ béo phì.

Tuy nhiên, những người sử dụng ẩm thực chay hàng ngày cần phải biết cách ăn sao cho đúng để cân bằng dưỡng chất. Việc bạn không sử dụng các loại thực phẩm như thịt, cá,... sẽ dễ dẫn đến tình trạng thiếu chất, suy dinh dưỡng và hốc hác.

Thông thường, trẻ em đang trong quá trình sinh trưởng, các bà mẹ mang thai nên hạn chế vấn đề ăn chay trường để đảm bảo dưỡng chất cho sự phát triển toàn diện.

Hạ huyết áp

Béo phì là một trong những tác nhân hàng đầu làm tăng nguy cơ dẫn đến huyết áp cao. Do đó, người ăn chay thường có ít dẫn đến nguy cơ bị cao huyết áp.Theo nhiều nghiên cứu cũng đã chứng minh rằng, người ăn mặn và sử dụng các sản phẩm từ động vật liên tục thì khuynh hướng tăng huyết áp sẽ cao hơn

Bên cạnh đó, thực tế cho thấy, hầu hết những người ăn chay đều thay đổi lối sống tích cực hơn và thiêng về sức khỏe. Những người chuyển từ ăn mặn sang ăn chay thường có thói quen đọc sách, ngồi thiền tĩnh tâm, tập yoga, loại bỏ thói quen ăn đồ cay nóng, chất kích thích,... Vì vậy, sẽ tạo lập một lối sống khoa học và tốt cho sức khỏe, hạn chế được những bệnh lý trong đó có chứng cao huyết áp.

Tránh được nguy cơ mắc bệnh động mạch vành

Nghiên cứu thống kê đã đưa ra và cho thấy, những người dùng ẩm thực chay có tỷ lệ mắc bệnh và tử vong do bệnh mạch vành rất thấp.Trong khẩu phần của người ăn chay đều sử dụng hạn chế các loại chất béo, ít Cholesterol, giàu chất xơ. Do đó, những người ăn chay, nồng độ Cholesterol xấu trong máu rất thấp, hạn chế tối đa nguy cơ dẫn đến tình trạng xơ vữa, tắc mạch,...

Giảm nguy cơ ung thư

Với thành phần giàu xơ và ít chất béo hòa tan, người ăn chay có thể tránh được nguy cơ dẫn đến nhiều căn bệnh ung thư nguy hiểm, đặc biệt ung thư vòm họng, ung thư đại tràng,...

Những chất phân hủy từ chất béo hòa tan trong thành phần từ động vật đã được chứng minh làm tăng nguy cơ gây ung thư đại tràng. Trong khi đó, những thành phần của ẩm thực chay còn chứa chất chống oxy hóa và những chất có khả năng ngăn ngừa ung thư cao.

Bên cạnh đó, những người ăn chay thải Calci, Acid Uric, Oxalat qua nước tiểu ít, nhờ đó mà giảm thiểu tình trạng mắc bệnh sỏi thận.

Cải thiện những vấn đề liên quan đến xương khớp

Một số người mắc các bệnh lý về xương khớp, nhất là tình trạng viêm khớp dạng khớp áp dụng chế độ ăn chay nhằm cải thiện hiệu quả các triệu chứng. Chế độ ăn không thịt, hạn chế vị mặn, nhiều estrogen từ thực vật có thể hạn chế được nguy cơ bị loãng xương.

Làm sao để ăn chay đúng cách và đầy đủ chất?

Ăn chay mang lại nhiều lợi ích cho con người cả về thể chất lẫn tinh thần. Tuy nhiên, việc ăn chay không đúng cách sẽ gây ra tình trạng thiếu chất và gây hậu quả nghiêm trọng. Vậy ăn chay như thế nào mới đúng và đảm bảo đầy đủ dinh dưỡng?

• Để đảm bảo các thành phần trong khẩu phần của người ăn chay, chúng ta cần phải biết cách phối hợp cách loại thực phẩm như sau: Rau đậu và các loại hạt, ngũ cốc với các loại rau đậu, ngũ cốc và chế phẩm từ sữa, rau ăn với cơm, các hạt có dầu, phô mai, mầm lúa mì.
• Thành phần đạm có trong thực vật thấp nên bạn cần tiêu thụ một lượng nhiều hơn.
• Đối với người ăn chay thuần, cần chú ý đến các loại rau xanh màu đậm và thực phẩm giàu Canxi để đảm bảo cho cơ thể.
• Ăn nhiều thực phẩm như đậu phụ, rau xanh đậm, các loại hạt, vỏ khoai tây,... là cách để giúp người ăn chay không bị thiếu Sắt.
• Vitamin B12 là một trong những chất thiết yếu đối với cấu tạo tế bào hồng cầu. Những người ăn chay cần chú ý cung cấp chất này cho cơ thể để tránh gây ra các bệnh lý liên quan như thiếu máu, rối loạn chức năng hệ thần kinh,...
• Nhiều người ăn chay thuần có khả năng thiếu Kẽm do chất này bị giảm hấp thu bởi những thành phần từ thực vật. Chính vì vậy, để phòng trường hợp thiếu Kẽm dẫn đến rối loạn chuyển hóa và các vấn đề khác, người ăn chay thuần có thể sử dụng viên uống bổ sung.

Ẩm thực chay ngày nay không còn là những món ăn đơn thuần mà còn là nét văn hóa đặc sắc đối với người Việt. Với những người tâm hướng thiện và cuộc sống đang ngày càng coi trọng sinh mệnh từng loài vật trên vũ trụ, ăn chay như một hình thức thể hiện sự bình đẳng với vạn vật. Tìm đến thực phẩm chay và những đời sống sinh hoạt Phật giáo sẽ mang lại sự tĩnh tâm, thanh thản cõi lòng mà bất kỳ đâu bạn cũng không thể có được.